آلاینده های هوا و تاثیر آن بر سلامت
بررسی آمارهای جهانی نشان میدهد که سالانه حدود ۴/۵ میلیون نفر بر اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می دهند. صنعت مدرن امروز با تولید گازها و ذرات آلوده معلق در هوا فضایی برای نفس کشیدن باقی نمی گذارد و استشمام هوای پاک را که همواره مایه شادمانی زندگی بشر بوده، به آرزوی دست نیافتنی تبدیل می کند. آلودگی هوا همواره در شرایط بحرانی منجر به مرگ و میر انشانها شده است. تحقیقات انجام شده نشان میدهد با توجه به جمعیت تهران، در شرایط بحران آلودگی هوا سالانه ۵۰۰۰ نفر در تهران بر اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می دهند.
مشکل آلودگی هوای کلان شهرها عمدتا ناشی از حرکت وسایل نقلیه و کارخانجات صنعتی است که اینها از آلایندههای ناشی از فعالیتهای انسانها به شمار میروند.
دکتر “منصور غیاثالدین”، متخصص بهداشت هوا و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران میگوید براساس تحقیقات انجام شده، شمار زیادی از پرندگان با افزایش آلودگی هوا، تهران را ترک کردهاند و پرندگان مهاجر به ویژه گنجشکهای مهاجر دیگر وارد تهران نمیشوند.
وی افزود براساس بررسیهای انجام شده از گونههای کمنظیر دامنههای البرز همچون عقاب طلایی و هما سالهاست که نمونهای در تهران دیده نشده است.
این متخصص در بهداشت هوا میگوید، آلودگی هوا و سروصدا، دو عامل اصلی برای کاهش پرندگان بومی در تهران است که این روند با افزایش غلظت آلایندههای هوا تشدید میشود.
وی گفت: با توجه به وضعیت آلودگیهوا در تهران و همچنین روند ساختمان سازی و شکل ساختمانهای جدید، این امر موجب شده است تا پرندگان حتی محل مناسبی برای تولید مثل و لانهگذاری درتهران نداشته باشند و در نتیجه جای دیگری را با هوای پاکتر و سروصدای کمتر برای زندگی انتخاب کنند.
منابع آلودگی هوا
هر مادهای در هوا که برای سلامت و رفاه انسان و محیط زیست مضر باشد به عنوان آلاینده هوا تلقی میشود و در تعریف علمی آن گفته میشود: منظور از آلودگی هوا یعنی افزایش میزان گازهای سمی و ذرات ریز جامد و مایع در هوا در غلظتهایی که تهدیدکننده سلامتی هستند.
دکتر غیاثالدین متخصص بهداشت هوا در خصوص منابع مختلف آلودگی هوا میگوید منابع آلودگی هوا در سه دسته اصلی منابع متحرک شامل انواع خودروها، منابع ثابت مثل نیروگاهها و صنایع و منابع تجاری و خانگی تقسیمبندی میشوند.
حدود ۷۰ تا ۷۵ درصد آلودگی هوای تهران ناشی از وسایل نقلیه است.
مهمترین آلایندههای هوا
ذرات جامد (particulate matter): این ذرات از سد دفاعی طبیعی بدن عبور میکنند و به طور عمقی به ریهها نفوذ کرده و باعث تشدید آسم و اختلال عملکرد ریوی میشوند.
اگر غلظت ذرات معلق موجود در هوا از یک حد مشخصی بیشتر باشد باعث مرگ و میر خواهد شد.
به اینصورت که اگر غلظت ذرات معلق به حدود ۳۵ میکروگرم در مترمکعب باشد میزان مرگ و میر چند برابر شده که با این محاسبه اگر در شهر تهران غلظت ذرات جامد به این میزان برسد احتمال مرگ و میر سالانه سه تا چهار هزار نفر وجود دارد.
یکی دیگر از آلایندههایی که سرطان زا هستند موادآلی یا هیدروکربنها هستند که اگر میزان غلظت آلاینده های هوا بیشتر از ۳۵ میکروگرم بر متر مکعب باشد، به ازای هر ۱۰۰هزار نفر ۵۵ نفر دچار مرگ می شوند.
مواد آلی احتمال سرطان زایی بیشتری دارند و دلیل اصلی ایجاد سرطان ریه هستند.
عامل دیگر تشدیدکننده سرطان ریه در کنار عامل آلودگی هوا دود سیگار است که بر اساس بررسیهای انجام شده میزان مرگ و میر سیگاریهایی که در شهرهای بزرگ و در معرض آلودگیهای هوا زندگی میکنند در مقایسه با سیگاریهایی که به دور از این آلودگیها و در هوای پاک روستاها به سر میبرند بیشتر است.
دی اکسید نیتروژن، منواکسید کربن، سرب، دی اکسید گوگرد، سولفات ها و سولفیدهیدروژن، آکرولئین(Acrolein) و دیوکسین از دیگر ذرات آلودهکننده هوا هستند.
آکرولئین باعث تشدید آسم و دیوکسین باعث تشدید اختلال در تکامل جنین و افزایش خطر سرطان میشود.
شاخص آلودگی هوا
شاخص آلودگی هوا را نسبت به عدد ۱۰۰ سنجش می کنند. چنانچه غلظت آلایندهها برابر با ۱۰۰ باشد هوا استاندارد و چنانچه غلظت آلایندهها کمتر از این میزان باشد کیفیت هوا خوب یا متوسط است و اگر بالاتر از ۱۰۰ باشد نشاندهنده افزایش غلظت آلایندههای هوا است.
شاخص آلودگی هوا بر اساس تقسیم بندی هوا بصورت هوای سالم، هوای ناسالم یا غیر بهداشتی، هوای خیلی ناسالم و هوای خطرناک یا بحرانی تعریف میشود.
دکتر غیاثالدین استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران گفت سازمانهای حفاظت محیط زیست، شاخصهای کیفی هوا را با ۵ نوع آلودهکننده هوا محاسبه میکنند که شامل ازن روی سطح زمین، منواکسید کربن، دی اکسید گوگرد، دی اکسید نیتروژن و گرد و غبار است.
برای هر یک از این موارد، سازمانهای حفاظت محیط زیست، استانداردی را جهت حفظ سلامت تعریف کردهاند.
میزان آلایندگی هر یک از این آلایندهها بر اساس اندازهگیری حدود ۱۱ تا ۱۳ ایستگاه دائمی تعیین آلودگی هوای تهران صورت میگیرد. این ایستگاهها بطور شبانهروزی آلودگی هوا را مورد سنجش قرار میدهند.
اعداد و ارقامی که در نتیجه این سنجشها حاصل میشود تحت عنوان شاخص آلودگی هوا یا شاخص کیفیت هوا به کار برده میشود.
عدد شاخص کیفیت هوا را با استفاده از فرمولهای خاصی بدست میآورند اگر این عدد بین ۱۵۱ تا ۲۰۰ پیپیام (یک میلی لیتر آلودگی هوا در یک متر مکعب هوا) باشد هوا غیر بهداشتی، صفر تا ۵۰ هوا پاک و از ۵۱ تا ۱۰۰ متوسط است و اگر این رقم بالای ۳۰۰ باشد آلودگی هوا خطرناک است و اگر از ۴۰۰ تجاوز کند شرایط بحران آلودگی هوا اعلام میشود.
در چنین شرایطی باید یک سری اقدامات در جهت کاهش منابع آلودگی هوا مانند تعطیلی مدارس و یا تعطیل عمومی انجام شود که به دنبال آن دود ناشی از استفاده از وسایل نقلیه نیز کاهش مییابد.
تاثیر آلایندههای هوا بر سلامت انسان
بطور طبیعی بعضی از آلایندهها اثرات کوتاه مدت و گاها شدیدی دارند مثلا افزایش منواکسیدکربن افزایش سردرد و سرگیجه را در فضاهای آزاد به دنبال دارد اما در داخل منزل و فضاهای بسته منجر به مرگ هم خواهد شد.
منواکسیدکربن مانع رسیدن اکسیژن به قلب و مغز میشود و باعث مرگ می گردد. این گاز که هیچ رنگ و بویی ندارد به تدریج باعث میشود فرد به خواب فرو رود. گاهی برای گرم کردن حمام از وسایل گرمازا استفاده میشود که کاری خطرناک است و به هیچ وجه نباید در چنین فضاهایی از وسایل گرمکننده استفاده کرد.
استفاده از بخاریهای گازی بدون دودکش نیز بسیار خطرناک است و به علت تجمع گاز منواکسیدکربن باعث ایجاد سردرد و سرگیجه و تهوع در فرد میشود این در حالی است که وجود دودکش می تواند در تهویه هوای اتاق موثر باشد.
دبیر انجمن آسم و آلرژی ایران نیز در خصوص تاثیرات آلودگی هوا بر سلامت میگوید بطورکلی آلودگی هوا باعث تحریک مجاری هوایی و تشدید آسم میشود.
دکتر “مسعود موحدی” گفت تماس درازمدت با آلودگی هوا و در معرض آلایندههای هوا بودن باعث برونشیت مزمن و اختلالات تنفسی میشود.
به گفته دبیر انجمن آسم و آلرژی ایران آلودگی هوا با گازهای ناشی از سوخت موتورهای دیزلی و صنایع سنگین در بروز سرطان ریه موثر است.
دکتر موحدی میگوید کودکان و سالمندان دو گروهی هستند که بیش از سایر افراد در معرض خطرات ناشی از آلودگی هوا قرار دارند.
کودکان نسبت به بزرگسالان بیشتر در معرض خطر آلودگی هوا قرار میگیرند و این به دلیلا سرعت بیشتر تنفس آنهاست که باعث تماس بیشتر آنها با مواد آلودهکننده هوا میشود. همچنین کودکان بیشتر تنفس دهانی دارند که به این ترتیب فیلتر بینی که قسمتی از آلودگی هوا را میگیرد نمیتواند بطور موثر عمل کند.
آلودگی هوا باعث تحریک انسداد راههای هوایی و تشدید آسم میشود و بر رشد و نمو سیستم عصبی، تنفسی و ایمنی و غدد داخلی تاثیر میگذارد که این امر میتواند خطر سرطان را در سالهای بعدی زندگی افزایش دهد.
تاثیر آلودگی هوا در گوش و حلق و بینی
آلودگی هوا و آلایندههای موجود در هوایی که تنفس میکنیم میتوانند سبب گلودرد و سوزش گلو شوند. سرب ناشی از بنزینهای حاوی سرب سبب کاهش شنوایی میشود.
دکتر “علیمحمد اصغری” عضو جامعه جراحان گوش و حلق و بینی میگوید این نوع آسیب شنوایی با همراهی صداهای بلند محیط مثل صدای ترافیک یا کارخانجات تاثیر بیشتری بر کاهش شنوایی میگذارد.
این متخصص گوش و حلق و بینی اضافه کرد بعضی از آلایندهها میتوانند سبب بروز سرطانهای حنجره، بینی و سینوسها شوند.
وی افزود بیشترین آسیبی که آلایندهای هوا بر انسان میگذارند بر سیستم ریه و قلب انسان است. آسیبی که به ارگانهای بدن میرسد به نوع و میزان آلایندهها ارتباط دارد. افرادی که در محیط کارشان با مواد شیمیایی و یا فلزات سنگین در ارتباطند بیش از دیگران در معرض آسیب هستند. بعضی آلایندهها خاص کارخانجات چوب و چرم است که میتوانند سبب افزایش خطر سرطان سینوس در کارگران این کارگاهها گردند.
آلودگی هوا در زمستان و پدیده وارونگی هوا
در ماههایی از فصل زمستان گاهی شریط جوی خاصی ایجاد میشود که در نتیجه آن جریان حرکت و جابجایی هوا بصورت صعودی و به عبارتی از پایین به بالا کاهش مییابد.
در این حالت حرکت هوای آلوده به سمت بالا کند میشود و حالت پایداری هوا ایجاد میشود و این امر باعث میشود بر شدت غلظت آلایندههای هوا افزوده شود و رقیق نشوند.
مقدار هوایی که برای کاهش غلظت هوا و رقیق شدن هوا لازم است کاهش مییابد و در ارتفاع ۴۰۰ تا ۵۰۰ متری زمین جریانی از هوا مثل یک سقف قرار گرفته است که مانع از جابجایی هوا و رقیق شدن آن میشود.
حالت اینورژن یا وارونگی هوا در طول زمستان ممکن است چند بار اتفاق بیافتد. در شرایط وارونگی هوا دود ناشی از اگزوز اتومبیلها، موتورخانهها و کارخانهها در محدوده هوای شهر باقی میماند این حالت پایدار میماند تا تغییرات جوی همچون باد و یا باران باعث رقیق شدن هوا شود.
آلاینده | خواص | مضرات | منشاء |
فرمالدهید (Formaldehyde) | گاز بی رنگ مضر که توسط سیستم تنفسی جذب می گردد | · میتواند باعث ایجاد اشک، سوزش گلو و مرگ گردد · تماس طولانی مدت با فرمالدهید می تواند باعث ایجاد سرطانی شدن راههای بینی، راههای دهانی، نای، پوست و سیستم گوارشی گردد. | · مواد زینت کاری حاوی فرمالدهید · مواد حاصل از احتراق سوخت |
بنزن (Benzene) | مایع روغنی بدون رنگ شفاف، فرار و قابل اشتعال | · مختل کننده فرآیندهای خونی بدن انسان · ممکن است باعث ایجاد کم خونی، عفونت، خون ریزی زیرپوستی، عملکرد غیرعادی مغز، کلیه و ریه | رنگ، مایعات شوینده، لوله های پلاستیکی و جلا دهنده چوب |
مواد اورگانیک فرار (TVOC) | مواد با دمای جوش بین ۵۰ تا ۲۶۰ درجه سانتی گراد | · می تواند باعث ایجاد آسیب در غلظت ۳ تا ۲۵ میلیگرم بر مترمکعب گردد. · اگر غلظت این مواد بیشتر از ۲۵ میلیگرم بر مترمکعب گردد ایجاد آسیب عصبی میکنند | رنگ، پوشش ها، چسب ها، مواد شوینده، مواد استفاده شده در تزئینات و .. |
ذرات معلق PM2.5 | ذرات معلق در هوا که قطر آنها کمتر از ۲٫۵ میکرومتر باشد | * این ذرات ممکن است باعث ایجاد پلاک در عروق، تورم عروق و همچنین آترواسکروسیس شوند * بسیار مضر برای سیستم تنفسی و قلبی-عروقی | نیروگاه های تولید برق، پالایشگاه ها، نساجی ها، صنایع شیمیایی و دود خروجی اتومبیل ها |